HISTORIA POWIATU WROCŁAWSKIEGO W KONTEKŚCIE PRZEMIAN TERYTORIALNO - ADMINISTRACYJNYCH
Obszar Powiatu Wrocławskiego zmieniał się wraz z licznymi przemianami społeczno-gospodarczo-politycznymi. Pierwsi ludzie pojawili się na terenie Powiatu Wrocławskiego już około 12000-13000 lat temu. Świadczą o tym źródła archeologiczne. Na podstawie znalezisk archeologicznych pochodzących z epok: paleolitu, mezolitu i neolitu, na terenie Ślęzy (gmina Kobierzyce), Sulistrowiczkach (gmina Sobótka) i Miedzianej Górze (gmina Jordanów Śląski), spostrzec można ciągły rozwój cywilizacyjny, który uwidocznił się w prostej zabudowie gospodarczej, polach uprawnych i handlu. Do VII wieku na terenie Powiatu swoją kulturę i gospodarkę rozwijała ludność przedłużycka, łużycka i Celtowie. W efekcie tych zmian udoskonaliła się produkcja rolnicza i ceramiczna, zaczęto wytwarzać broń oraz różnego rodzaju przedmioty z brązu. Dalsze działania organizacje, które przyczyniły się do ulepszonych zmian cywilizacyjnych tych ziem były związane w VII wieku z aktywnością przybyłych w te regiony Słowian. Około 845 roku jednym z najsilniejszych plemion Słowian wymienionym w dziele Geografa Bawarskiego pt. Descriptiocivitatum et regionum ad septentrionalemplagam Danubii (tłumaczenie na język polski: „Opis grodów i ziem z północnej strony Dunaju”) było plemię Ślężan. Ich centrum administracyjnym znajdowało się prawdopodobnie w Będkowicach (gmina Sobótka), a kultowym na górze Ślęży. Około 885 roku teren Powiatu najprawdopodobniej wszedł w skład państwa wielkomorawskiego, a od połowy X wieku do około 990 roku znajdował się pod zwierzchnością dynastii czeskich Przemyślidów. Nieco później podczas rozbudowy terytorialno-administracyjnej Powiatu zaczął funkcjonować termin starosty (łac. capitaneus), którego określano jako naczelnika wspólnoty rodowo-terytorialnej Słowian.
Dzieje Powiatu Wrocławskiego są nierozerwalnie związane z gwałtownymi losami Dolnego Śląska. Ziemie Powiatu Wrocławskiego na przestrzeni przeszło 1000 lat zmieniały swoją przynależność administracyjną oraz państwową, uzyskując tym samym niepowtarzalny kulturalny i zwyczajowy charakter. Efektem tych działań jest bardzo bogata historia oraz liczne zmiany demograficzne, których ślady nie tylko materialne widać do dnia dzisiejszego, o czym świadczą źródła archeologiczne oraz pisane.
Od momentu przejęcia ziem przez Mieszka I teren obecnego Powiatu Wrocławskiego znalazł się w granicach Królestwa Polskiego. Okres panowania Piastów przyczynił się do wzrostu pozycji państwa. Po rozbiciu dzielnicowym przypadającym na 1138 rok doszło do wyodrębnienia się księstwa wrocławskiego. Znaczący rozwój tych ziem przypadał na okres monarchii Henryków Śląskich (tj. lata 1201-1241), kiedy to za sprawą lokacji na prawie polskim oraz niemieckim powstawały nowe miasta i wioski. U schyłku XIII wieku po raz pierwszy w Królestwie Polskim zaczęło funkcjonować formalne stanowisko starostów, którzy jako urzędnicy państwowi posiadali różne kompetencje i przywileje. W tym czasie zakres obowiązków starostów był wyznaczany przez władcę. Ich nadrzędnym zadaniem było sprawowanie nadzoru na określonym terenie.
W 1335 roku cały Śląsk ostatecznie przeszedł pod panowanie czeskie. Pomimo kolejnego etapu rozwoju gospodarczo-administracyjnego teren księstwa wrocławskiego doświadczył dużych zniszczeń podczas tzw. wojen husyckich w pierwszej połowie XV wieku. Zniszczeniu uległo wtedy wiele miejscowości dzisiejszego powiatu, tj. Sobótki z zamkiem na Ślęży i Kąty Wrocławskie. Na okres panowania króla czeskiego Wacława II przypadł dalszy rozwój urzędu starosty. Byli oni powoływani jako namiestnicy pełniący na danej ziemi władzę państwową z wyjątkiem prawa nadawania przywilejów.
Wynikiem sporów o sukcesję korony Czech oraz wojen o zwierzchność nad całym Śląskiem było dostanie się księstwa wrocławskiego, pod panowanie Jagiellonów (czyli okres panowania tej dynastii na Śląsku w latach 1490-1526).
Okres 1525-1740 był czasem panowania dynastii Habsburgów na Śląsku, w trakcie którego do 1618 roku powstawały ośrodki miejskie z rozwiniętą architekturą urbanistyczną. Przykładem były Kąty Wrocławskie, gdzie wzniesiono wieżę miejską z zegarem. Miasta przez działalność lokalnej ludności poszerzały swój zasięg terytorialny oraz ulepszały funkcje gospodarczo-usługowe. Jednak w skutek rozpoczęcia tzw. wojny 30-letniej (przypadającej na lata 1618-1648) proces ten został zahamowany z przyczyn popularyzacji nowych nurtów religijnych i reformacji. W tym czasie walczące wojska protestanckie i katolickie pustoszyły, rujnowały i wyludniały wiele miasteczek oraz wsi na terenie dzisiejszego Powiatu Wrocławskiego. Miejsca kultu oraz kościoły, które do tej pory stanowiły wyznacznik dobrobytu mieszkańców były grabione i niszczone. Odbudowa całego Śląska po wojnie przebiegała powoli, a duża część obszaru Powiatu Wrocławskiego na długo pozostawała wyludniona.
W połowie XVIII wieku w wyniku ekspansyjnej polityki prowadzonej przez Fryderyka II Wielkiego obszar Śląska wraz z księstwem wrocławskim stał się częścią silnych i zmilitaryzowanych Prus. Po początkowych kontrybucjach nakładanych na mieszkańców tych ziem w wyniku tzw. wojen śląskich (1740-1763) pomiędzy Austrią a Prusami nastąpił okres odbudowy i dynamicznego przyrostu ludności, co w konsekwencji doprowadziło do wzrostu uprzemysłowienia i powstania nowego podziału administracyjnego. W wyniku tych działań utworzono specjalne ministerstwo śląskie bezpośrednio podporządkowane królowi. Ministrowi podlegały kamery wojenno-dominialne z siedzibami we Wrocławiu i Głogowie będące organami administracji. W miejscu księstwa wrocławskiego utworzony został Powiat Wrocławski, na którego czele stał landrat wybierany przez szlachtę i zatwierdzany przez króla. Okres tzw. „Wiosny Ludów” oraz kolejne wojny prowadzone przez Prusy na drodze do zjednoczenia Niemiec nie wyrządziły dużych strat materialnych mieszkańcom naszego regionu. Po kongresie wiedeńskim w 1815 roku kończącym okres tzw. wojen napoleońskich nastąpiła dalsza ewolucja układu administracyjnego w Królestwie Prus (KönigreichPreußen). Stworzono wtedy 10 prowincji oraz 25 okręgów rejencyjnych. Na interesującym nas obszarze utworzono Prowincję Śląsk (ProvinzSchlesien), którą zarządzał nadprezydent. Sprawował on również zwierzchność nad prezydentami rejencji. Na terenie Rejencji Wrocławskiej (RegierungsbezirkBreslau) znajdował się Powiat Wrocławski (Breslau-Land), na którego czele stał starosta posiadający zakres władzy podobny do prezydentów rejencji. Podstawowym celem reformowania administracji była integracja ludności poprzez dążenie do likwidacji oddalonych od siebie enklaw. Stworzone w 1871 roku przez Ottona von BismarcaDeutschesKaiserreich (tłumaczenie na język polski: Cesarstwo Niemieckie) nazwane również Deutsches Reich (tłumaczenie na język polski: Rzesza Niemiecka), w skład którego weszły ziemie Powiatu Wrocławskiego w dalszym ciągu prowadziło agresywną politykę zagraniczną czego efektem był wybuch I wojny światowej w 1918 roku. W wyniku tych okoliczności wielu mieszkańców interesującego nas terenu poległo w wielu konfliktach zbrojnych.
Tuż po zakończeniu I wojny światowej władzę przejściowo przejęły Rady Żołnierskie, które pojawiły się także na terenie Powiatu Wrocławskiego. Wśród ludności przez pierwsze lata powojenne dominowała niepewność co do losów wtedy funkcjonującego państwa niemieckiego spowodowana konfliktami granicznymi z odradzającą się II Rzeczpospolitą i walką stronnictw politycznych wewnątrz państwa. Nowo powstała Republika Weimarska podobnie jak wcześniej Rzesza Niemiecka opierała swoje rządy w oparciu o układ administracji państwowej i samorządowej. Wprowadzono podział Śląska na dwie prowincje: ProvinzNiederschlesien (Dolny Śląsk) i ProvinzOberschlesien (Górny Śląsk). Na czele prowincji Dolny Śląsk stał mianowany przez rząd nadprezydent prowincji. Podlegał mu prezydent rejencji wrocławskiej. Prezydent sprawował funkcje wykonawcze i zarządzające w prowincji. Główną strukturą samorządu prowincjonalnego był wybierany co 4 lata sejmik prowincjonalny. Do jego kompetencji należało uchwalanie budżetu. Środki finansowe pochodziły między innymi z podatku prowincjonalnego, nakładanego na związki powiatowe i miejskie. Na czele sejmiku stał starosta krajowy, który kierował również jego organem wykonawczym – Wydziałem Prowincjonalnym. Zakrojone na szeroką skalę akcje propagandowe stronnictw politycznych wykorzystujące zaniepokojenia społeczne i kryzys gospodarczy doprowadziły do wielu konfliktów w państwie. Ostatecznie największe wpływy uzyskali nie tylko w powiecie wrocławskim, ale i w całych Niemczech narodowi socjaliści. Ich partia NSDPA (Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei, tłumaczone na język polski: Narodowosocjalistyczna Niemiecka Partia Robotników) przejęła pełnię władzy w państwie od 1933 roku. Indoktrynacja totalitarnego państwa nazistowskiego i okrucieństwa okresu II wojny światowej nie ominęły ziem powiatu.
Zakończenie działań wojennych w 1945 roku przyniosło dla całego Śląska oraz innych ziem włączonych do tworzącego się Państwa Polskiego rewolucyjne zmiany. Prócz strat materialnych na obszarze dzisiejszego Powiatu, w wyniku których zniszczeniu uległo 50-70% zabudowań doszło również do ogromnych przemieszczeń ludności. Większa część mieszkańców zamieszkująca teren dzisiejszego Powiatu Wrocławskiego musiała opuścić dorobek całego życia i przenieść się do odradzających Niemiec. Tuż po objęciu przez polski system administracyjny Dolnego Śląska organizacja powiatu wrocławskiego składała się z gmin zbiorowych, które dzieliły powiat na osiem jednostek administracyjnych. Do gmin miejskich należały Kąty Wrocławskie (26 miejscowości) i Sobótka (21 miejscowości). Pozostałe gminy wiejskie znajdowały się w Gniechowicach (21 miejscowości), Smolcu (22 miejscowości), Św. Katarzynie zwanej wówczas Katarzynem, (29 miejscowości), Widawie (5 miejscowości), Wojnowie (13 miejscowości) i Żórawinie (32 miejscowości). Ponadto na terenie powiatu znajdowały się trzy miasta: Kąty Wrocławskie, Sobótka i Brochów, które posiadały własny samorząd. Brochów został w 1950 roku włączony w granice administracyjne Wrocławia, podobnie jak Wojnów i Sołtysówce z gmin Wojnów, Muchobór Wielki, Klecina i Oporów z gminy Smolec, oraz Ołtaszyn i Wojszyce z gminy Św. Katarzyna. W konsekwencji siedzibę gminy Wojnów przeniesiono do Kamieńca Wrocławskiego. Gmina Długołęka, wchodząca obecnie w skład Powiatu Wrocławskiego podlegała władzom powiatowym w Oleśnicy. Jordanów Śląski należał w tym czasie do Powiatu Dzierżoniowskiego. W wyniku zmian administracyjnych między 1950-1975było zlikwidowanie Starostw Powiatowych i zarządów gmin. Organem wykonawczym rad narodowych stało się prezydium. Z Powiatu Wrocławskiego odeszły Kotowice (do Powiatu Oławskiego), doszły natomiast Świątniki, Księgnice Małe, Przezdrowice z Powiatu Dzierżoniowskiego oraz Borzygniew z Powiatu Świdnickiego. Powiat Wrocławski składał się z dwóch miast (Kąty Wrocławskie, Sobótka) i 6 gmin (Kąty Wrocławskie, Kobierzyce, Mietków, Sobótka, Święta Katarzyna i Żórawina), w których łącznie było 154 miejscowości. Na skutek kolejnych zmian administracyjnych w kraju w 1975 roku zlikwidowane zostały powiaty. W efekcie kompetencje, które dotychczas należały do tych jednostek zostały w większości scedowane na gminy. Taki stan utrzymał się do końca istnienia Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej.
Na lata 1990-1998 przypada okres funkcjonowania Urzędu Rejonowego Rządowej Administracji Ogólnej we Wrocławiu, który wykonywał zadania i kompetencje administracji rządowej. W jego skład wchodziły gminy: Czernica, Długołęka, Jordanów Śląski, Kąty Wrocławskie, Kobierzyce, Kostomłoty, Łagiewniki, Malczyce, Mietków, Miękinia, Sobótka, Środa Śląska, Święta Katarzyna Wisznia Mała i Żórawina. Z początkiem 1999 roku wprowadzono w życie reformę ustrojową wprowadzającą trójstopniowy podział terytorialny i przywrócono samorząd powiatów. Oznaczało to także ponowne powstanie Powiatu Wrocławskiego. Składa się on obecnie z 9 gmin: Czernica, Długołęka, Jordanów Śląski, Kąty Wrocławskie, Kobierzyce, Mietków, Siechnice, Sobótka i Żórawina. Za zadanie publiczne odpowiedzialne są Rada Powiatu i Zarząd Powiatu Wrocławskiego. Starosta jest przewodniczącym Zarządu.
Opracował Bartosz Łotocki, Archiwista w Wydziale Organizacyjno-Prawnym Starostwa Powiatowego we Wrocławiu
Literatura:
- Korc E.,Zmiany administracyjno-terytorialne na obszarze byłych Prus Wschodnich ze szczególnym uwzględnieniem terenu województwa olsztyńskiego, Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 1, 1997, s. 8.
- Galas A., Galas A., Dzieje Śląska w datach, Wrocław 2001.
- Dolny Śląsk, Monografia historyczna, pod red. W. Wrzesińskiego, Wrocław 2006.
- Fabisiak W., Tyszkiewicz J., Wiszewski P., Żerelik R., Dzieje Powiatu Wrocławskiego, Wrocław - Sobótka 2002.
- Historia Polski : średniowiecze, pod red. S. Szczura, Kraków 2006.
